Sztuka aktorska nō

Teatr nō (jap. 能, nō, znany również pod nazwą nōgaku 能楽) to jeden z trzech głównych gatunków klasycznego teatru japońskiego. W roku 2001 gatunek ten został proklamowany jako Arcydzieło Ustne i Niematerialne Dziedzictwo Ludzkości (wpisany na listę UNESCO). Forma klasyczna teatru nō powstała w XIV wieku, ale jego początki przypadają na wiek XII. Wówczas aktorzy zaczęli stopniowo rozbudowywać krótkie skecze teatralne, nawiązujące do tajemniczych przygód i wydarzeń, odgrywane przy okazji ceremonii religijnych. Kluczową rolę w powstaniu nō odegrali Kan’ami Mototsugu (znany jako Kan’ami, 1333–1484) oraz jego genialny syn Kanze – aktor, dramaturg i teoretyk teatru. Obaj są dziś uważani za ojców jego klasycznej formy.

Japońskie słowo nō oznacza umiejętność, talent, sztukę. Techniki wykonawcze aktora: deklamacja, taniec, śpiew, specyficzny ruch sceniczny zmieniały się na przestrzeni sześciu wieków. Powstały z połączenia antycznych rodzajów śpiewu, tańca religijnego, technik sztuk walki i koncentracji. Charakterystyczną cechą teatru nō są dostojność gestu i ruchu, użycie maski przez głównego aktora, a w dramacie – skupienie się na fenomenie nadnaturalności lub niezwykłości (świętości lub szaleństwa). O takim efekcie przesądzają okoliczności, które towarzyszą bohaterom na scenie. Przypadkowe spotkanie ducha w miejscu przepełnionym energią jest ważnym elementem akcji wielu sztuk nō. Zasadniczo na scenie występują jedynie mężczyźni, jednakże ostatnio wśród aktorów pojawiają się coraz częściej kobiety, które były związane z teatrem nō już w jego początkach. Postaci dramatu, na ogół nieliczne, są wykonywane przez aktora głównego (shite) i drugiego aktora (waki) oraz chór. W spektaklu biorą udział również bardzo ważni asystenci sceniczni (kōken) – doświadczeni aktorzy. Realizacji teatralnej towarzyszy muzyka typowa dla nō (dwa lub trzy bębenki i flet poprzeczny) wspomagana okrzykami muzyków. Przestrzeń gry jest niezmienna. Tworzą ją kwadrat sceny i prowadzący na nią pomost, który z braku specjalnej sceny można oddać można przy pomocy symbolicznego wyznaczenia obszaru grania.

Teatr nō był jedną z ulubionych form rozrywki samurajów. Jego dynamiczny rozwój został przerwany w XVII wieku wraz z pojawieniem się mieszczańskiego teatru kabuki. Na przełomie XIX i XX wieku podejmowano próby jego modernizacji, nō uzyskało status oficjalnej sztuki prezentowanej ważnym gościom z zagranicy (odwiedzającym Japonię dostojnikom, dyplomatom). Patronat nad nim objęła cesarzowa Japonii. W latach 20. XX wieku odkryto pisma teoretyczne Zeamiego, a ich publikacja sprawiła, że nō odzyskało popularność. Europejczycy zaczęli interesować się nō i podjęli nawet pierwsze próby stworzenia nowego teatru w oparciu o wzorce dostarczane przez ten gatunek teatru (William B. Yeats, Paul Claudel). W latach 50. nastąpił renesans nō, co niewątpliwie było związane ze współpracą między aktorami nō i artystami w krajach Europy.

W Polsce nō pokazano po raz pierwszy w roku 1980. Zespół Tessenkai i Akeo Kanze, pełniący obecnie funkcję głowy rodu Tetsunojō IX Kanze, wystąpili wówczas w Warszawie. Teatr nō jest prawdopodobnie najlepiej znaną formą klasycznego teatru japońskiego w Polsce. Stosunkowo regularne i częste pokazy sztuk, przekłady na język polski zarówno sztuk, jak i pism teoretycznych, a także warsztaty mistrzów prowadzone w szkołach teatralnych oraz dla grup amatorów zapewniły mu liczne grono sympatyków. W Polsce działa klub nō Ryokurankai, prowadzony przez doktora Jakuba Karpoluka.
Jadwiga Rodowicz-Czechowska i Jakub Karpoluk